Een warme douche zonder aardgas: in Gorinchem halen ze restwarmte uit gezuiverd rioolwater

Steeds meer bestaande woningen worden aangesloten op warmtenetten als alternatief van aardgas. Die warmte kan zelfs afkomstig zijn van opgewarmd gezuiverd rioolwater, dat normaal geloosd wordt op de rivier. In Gorinchem ontvangen meer dan 2.500 woningen straks hun warmte op deze manier. Op termijn moet ook het oppervlaktewater van de nabijgelegen Merwede dienen als warmtebron.

We zitten er middenin: de energietransitie. Aardgasvrij Nederland is nog een hele uitdaging, maar wel een grote noodzaak. De afspraak in het Klimaatakkoord is dat 7 miljoen woningen en 1 miljoen gebouwen van het aardgas af zijn in 2050. Een goed alternatief voor gas is een warmtenet ofwel stadsverwarming. De eerste stap is de koppeling van 1,2 miljoen woningen aan een warmtenet voor 2030.

Er bestaan al decennialang warmtenetten in Nederland. Met de bouw van nieuwe cogeneratie-elektriciteitscentrales (warmte/krachtkoppeling) ging de energie-efficiëntie flink omhoog, en kwam warm water beschikbaar. Zo ook bij afvalverbrandingsinstallaties. Veel stadsverwarmingsleidingen en aansluitingen waren daarvan afhankelijk. Zo´n 400.000 woningen werden op die manier op warmtenetten aangesloten tot 2019. Inmiddels is er een nieuwe generatie van warmtenetten ontstaan, die draaien op duurzame warmte uit biomassa, aardwarmte, oppervlaktewater (aquathermie of TEO, Thermische Energie uit Oppervlaktewater) en zelfs uit afvalwater (TEA, Thermische Energie uit Afvalwater). Laatstgenoemde is het geval in de Gildenwijk in Gorinchem, waar het publieke energie- en afvalbedrijf HVC verantwoordelijk is voor de aanleg van het warmtenet.

Als er in de toekomst geen afval meer te verbranden is, kunnen onze warmtenetten gewoon blijven doordraaien.”

Warmte uit rioolwater

Energie halen uit rioolwater is een bijzondere manier om warmte te winnen. In Gorinchem dus wordt hier volop aan gewerkt en zijn inmiddels 500 woningen aangesloten op het warmtenet. Woningcorporatie Poort6 en de gemeente wilden de Gorinchemse Gildenwijk verduurzamen en uit verschillende analyses kwam een warmtenet als beste oplossing uit de bus. Totdat de ontwikkeling van de warmtebron gereed is, krijgen de reeds aangesloten woningen warmte van een tijdelijk warmtestation. Straks wordt de warmte direct gewonnen uit de waterzuiveringsinstallatie van Waterschap Rivierenland. Het project is gestart in 2019 door Poort6, in samenwerking met HVC dus, en daarnaast met netbeheerder Stedin, waterschap Rivierenland, de gemeente en provincie.

Restwarmte kunnen we terugwinnen vanuit het gezuiverde rioolwater.”

Verloren warmte benutten

Voor het warmtenet wordt duurzame warmte gebruikt uit gezuiverd water. Betrokken gebiedsmanager Cees Wagemaker van HVC legt uit hoe dit werkt. “We gaan rioolwater gebruiken om warmte uit te winnen, dit is water van het waterschap en in de toekomst mogelijk ook van rivieren. De rioolwaterzuivering (rwzi) in Schelluinen van waterschap Rivierenland vangt dit rioolwater uit de Gildenwijk op en zuivert dit. De ‘restwarmte’ vanuit het gezuiverde rioolwater wordt vervolgens gewonnen en opgewaardeerd, waardoor het geschikt wordt voor het warmtenet. Op deze manier komt bijvoorbeeld de warmte van gebruikt douchewater weer terug voor warmte in de woning. Op dit moment wordt de energie van het gezuiverde water vanuit de rwzi via een grote leiding geloosd op de Merwede rivier. We gaan deze energie dus nuttig gebruiken om woningen en gebouwen in de Gildenwijk mee te verwarmen”, vertelt Wagemaker.

Om de warmte in de woningen te krijgen heeft HVC in de afgelopen twee jaar in de Gildenwijk een netwerk van ondergrondse warmteleidingen aangelegd waarop in de eerste fase 1.000 woningen op aangesloten worden. Tegelijkertijd wordt ook een warmtestation gebouwd, naast de leiding van rwzi Schelluinen en naast het kanaal van Steenenhoek, zodat op termijn ook uit oppervlaktewater warmte teruggewonnen kan worden. Eind maart is de bouw van het warmtestation gestart. De verwachting is dat dit warmtestation eind 2025 in gebruik wordt genomen.

Warmtestation

Voor de bouw van de installaties van het warmtestation startte HVC een detailengineering. Het gaat om een warmtepompinstallatie van 2,5 MW, een enorme warmtepomp die de woningen jaarrond van warmte moet voorzien vanuit het warmtenet. Om altijd te garanderen dat er warmte kan worden geleverd, zorgt een tweede installatie voor extra warmte. Uiteindelijk is het de wens om ook deze installatie te vervangen voor een duurzamer alternatief. 

Goede isolatie

De Gildenwijk in Gorinchem werd geschikt geacht voor een warmtenet, omdat de wijk uit veel hoogbouw bestaat met een centrale verwarmingsinstallatie. Bovendien gaat het om relatief oude woningen uit de jaren 60 en 70. Wagemaker: “Dat betekende wel dat er eerst isolatiemaatregelen nodig waren in de flats. Enkel glas werkt niet. Want om warmte efficiënt te benutten vanuit het warmtenet in de woningen, middels een warmtepomp, moeten woningen minimaal geschikt zijn voor de lagere temperaturen”, zegt Wagemaker. De meeste woningen zijn inmiddels door Poort6 gerenoveerd en hebben nu een label B of hoger zoals A++. Verder zijn er ook enkele nieuwbouwcomplexen.

Draagvlak

“Een uitdaging in het project is de draagvlak behouden onder bewoners. Poort6 moet in elk complex instemming ophalen. Pas als 70% van de huurders instemt, kunnen de plannen doorgaan. In het eerste complex bijvoorbeeld ging het om een volledige renovatie van de binnen- en buitenkant van het gebouw. Maar er zijn ook complexen waar alleen de gasaansluiting wordt verwijderd en bewoners elektrisch gaan koken. Voor deze bewoners worden kookworkshops georganiseerd, zodat ze kunnen wennen aan het koken op inductie”, licht Wagemaker toe.

Startmotor Gorinchem

Uiteindelijk hoopt Wagemaker de leerervaringen uit Gorinchem mee te nemen bij de aanleg van nieuwe warmtenetten op andere locaties. “Deze eerste fase hebben we als startmotor veel kennis opgebouwd, zodat we straks versneld meer woningen kunnen aansluiten. De Subsidie Aardgasvrijhuurwoning (SAH) heeft ons in 2020 geholpen bij de start van het project, vervolgens heeft het Nationaal Groeifonds van 18,7 miljoen euro geholpen versneld de tweede fase te starten. Zonder deze subsidie waren we aangewezen op de WIS.”

Het startcluster bestond uit 1.000 woningen en het stadhuis verduurzamen door aan te sluiten op het warmtenet. Vanaf 2025 moet de verdere uitrol van het warmtenet plaats gaan vinden, met in totaal meer dan 2000 woningen. Plannen hiervoor zijn afgelopen jaar door HVC, woningcorporatie Poort6 en gemeente Gorinchem uitgewerkt. En niet voor niets: de verwachting is dat met het warmtenet alleen al in Gorinchem meer dan 1 miljoen m³ aardgas per jaar bespaard wordt.

Over HVC

HVC is een publiek bedrijf en heeft 52 gemeenten en 8 waterschappen als aandeelhouders. Ook de gemeente Gorinchem is aandeelhouder. Samen met de andere aandeelhouders zien zij er op toe welke keuzes HVC maakt. HVC ontving in 2023 een subsidie vanuit het Nationaal Groeifonds, ter waarde van 18,7 miljoen euro, voor verdere investering in uitbreiding van het warmtenet. Dankzij deze subsidie van de Rijksoverheid wordt het warmtenet uitgebreid naar andere wijken in Gorinchem, namelijk Stalkaarsen en de Haarwijk.

Wet- en regelgeving warmtenet

Er zijn veel landelijke ontwikkelingen omtrent wet- en regelgeving en subsidieregelingen voor duurzame warmtenetten, die het ook voor gemeentes aantrekkelijker maken een warmtenet aan te leggen. Bij deze 3 uitgelicht:

1. In 2022 heeft de toenmalige minister voor Klimaat en Energie al aangegeven voornemens te zijn te besluiten dat in de Wet collectieve warmte (Wcw), de opvolger van de huidige Warmtewet, warmtenetten bij voorkeur integraal, maar in ieder geval grotendeels publiek moeten zijn. Eind 2023 heeft het demissionaire kabinet met deze Wcw ingestemd, en volgt verdere besluitvorming daarover in 2024.
2. Een tweede, belangrijke wet is de Wet Gemeentelijke Instrumenten Warmtetransitie. Deze wet geeft de gemeente de mogelijkheid om uiteindelijk een einddatum voor het leveren van aardgas in wijken vast te leggen. Dit betekent dat in een dergelijke wijk een alternatieve energiebron georganiseerd moet worden, bijvoorbeeld een warmtepomp of als het haalbaar is een collectieve oplossing zoals een warmtenet.
3. Een derde, landelijke ontwikkeling was de eerste openstelling van de Warmtenetten Investeringssubsidie (WIS) in 2023. De overheid stelt jaarlijks 400 miljoen euro beschikbaar voor de aanleg van een efficiënt warmtenet voor kleinverbruikersaansluitingen (kleiner dan of gelijk aan 100kW) in bestaande woningen of gebouwen. Dit wordt een structurele regeling die tot 2030 bedoeld is om voor warmtebedrijven de onrendabele top in een warmtenet-investering te bekostigen.