De Euclid-ruimtetelescoop van de Europese Ruimtevaartorganisatie (ESA) heeft zijn eerste grote dataset vrijgegeven en de resultaten zijn adembenemend. In slechts een week tijd wist de telescoop maar liefst 26 miljoen sterrenstelsels vast te leggen, sommige tot wel 10,5 miljard lichtjaar ver.
Dit is slechts een fractie van de gigantische kosmische kaart die Euclid in de komende zes jaar zal samenstellen. De missie belooft een revolutie in de astronomie, waarbij wetenschappers meer te weten zullen komen over de mysterieuze krachten van donkere materie en donkere energie die het universum beheersen.
De ultieme kosmische ontdekkingsmachine
Euclid, vernoemd naar de grondlegger van de meetkunde, werd in juli 2023 gelanceerd met een duidelijke missie: het in kaart brengen van de geometrie van het universum. De telescoop is ontworpen om in ongekend detail de verdeling en vorm van miljarden sterrenstelsels vast te leggen. Waar eerdere telescopen zoals Hubble individuele objecten bestudeerden, doet Euclid dat op enorme schaal: een derde van de hemel wordt in kaart gebracht in wat uiteindelijk de meest gedetailleerde 3D-kaart van het universum zal worden.
De eerste dataset, die op 19 maart 2025 werd vrijgegeven, bevat drie ‘deep fields’ – gebieden van de hemel waar Euclid herhaaldelijk zal kijken om een steeds scherper beeld te krijgen. Deze eerste observaties beslaan slechts 63 vierkante graden van de hemel (ter vergelijking: de volle maan beslaat slechts 0,2 vierkante graden). Toch is de hoeveelheid data nu al overweldigend: 35 terabyte aan informatie, wat gelijkstaat aan 200 dagen aan onafgebroken videostreaming in hoge kwaliteit.
Zwaartekrachtlenzen en het donkere universum
Een van de spannendste ontdekkingen uit de eerste dataset is het enorme aantal zwaartekrachtlenzen die Euclid heeft vastgelegd. Zwaartekrachtlenzen ontstaan wanneer het licht van een ver sterrenstelsel wordt afgebogen door de zwaartekracht van een dichterbij gelegen object, zoals een ander sterrenstelsel of een cluster van sterrenstelsels. Dit kan bizarre vormen opleveren, zoals Einstein-ringen en boogvormige structuren.
Met behulp van kunstmatige intelligentie (AI) wisten onderzoekers al 500 sterke zwaartekrachtlenzen te identificeren in de eerste dataset. Ter vergelijking: dat is een verdubbeling van het aantal dat tot nu toe bekend was. Verwacht wordt dat Euclid uiteindelijk 100.000 van deze zeldzame objecten zal vinden. Dit zal niet alleen helpen bij het bestuderen van sterrenstelsels, maar ook bij het in kaart brengen van de verdeling van donkere materie, die met het blote oog niet zichtbaar is.
AI en citizen science versnellen ontdekkingen
De hoeveelheid data die Euclid verzamelt, is enorm. In zes jaar tijd zal de telescoop maar liefst 1,5 miljard sterrenstelsels vastleggen en dagelijks 100 gigabyte aan data terugsturen naar de aarde. Dit betekent dat traditionele analysemethoden niet langer volstaan. Wetenschappers hebben daarom AI-modellen ontwikkeld die helpen bij het analyseren en classificeren van sterrenstelsels.
Daarnaast speelt citizen science een grote rol. Duizenden vrijwilligers hebben geholpen met het trainen van AI-systemen door Euclid-afbeeldingen te labelen en sterrenstelsels te classificeren op basis van hun vorm. Hierdoor kunnen wetenschappers nu in weken vragen beantwoorden waar ze voorheen jaren voor nodig hadden.
De weg naar een complete kosmische atlas
Dit is pas het begin. In de komende jaren zal Euclid steeds gedetailleerdere beelden verzamelen en uiteindelijk een gebied van 14.000 vierkante graden in kaart brengen. Door steeds weer terug te keren naar dezelfde deep fields, zal de telescoop steeds verder het verleden in kunnen kijken en een beter beeld krijgen van hoe sterrenstelsels en de kosmische webstructuur zich in de loop van miljarden jaren hebben ontwikkeld.
Wetenschappers verwachten dat de volledige survey in 2030 voltooid zal zijn. Maar zelfs nu al, met slechts een klein deel van de data in handen, is duidelijk dat Euclid een revolutie teweegbrengt in ons begrip van het universum. De eerste ontdekkingen laten zien dat deze telescoop inderdaad de ultieme kosmische ontdekkingsmachine is.
