Je hoort er niets meer over, maar het is er nog steeds: het coronavirus. Vijf jaar na de eerste coronamaatregelen willen wetenschappers lessen trekken uit opgedane ervaringen, om zo bij een volgende pandemie beter voorbereid te zijn. Terugkijken naar deze vervelende tijd doen ze niet graag, maar het is wel belangrijk voor een volgende pandemie. Onderzoekers van het Radboud UMC willen aansturen op meer kennis over de ontregeling en mogelijke bijsturing van het afweersysteem.
Vijf jaar na de coronapandemie vragen wetenschappers zich af wat we nu geleerd hebben van de corona-uitbraak. Wat is er bekend over de interactie tussen gastheer (mens) en virus, en hoe kunnen we het immuunsysteem op individueel niveau bijsturen? Voor een volgende pandemie is het belangrijk hier meer onderzoek naar te doen, en onderzoekers leggen uit waarom.
Over deze voorbereiding op een volgende pandemie publiceerden enkele, vooraanstaande onderzoekers in het Amerikaanse vakblad ´Journal of the American Medical Association (JAMA)´. Hierbij waren ook de Nederlandse immunoloog en internist Mihai Netea en internist Frank van de Veerdonk van het Radboud UMC betrokken. Volgens hen ontbreekt in de voorbereiding voor een volgende pandemie de aandacht voor effectieve therapieën waarmee het afweersysteem van patiënten is bij te sturen en weer in balans kan worden gebracht. Zij reageren op het plan van de World Health Organization (WHO), dat samen met Amerika, het Verenigd Koninkrijk, China en de Europese Unie een plan aan het opstellen is om beter voorbereid te zijn op een volgende pandemie: de pandemische paraatheid genoemd.
‘Ooit’ was dit het normale straatbeeld, het is nu zaak om dat niet terug te zien keren.
Gastheer-microbe interacties
Volgens Netea en Van de Veerdonk ontbreken er twee belangrijke pijlers bij de pandemische paraatheid. Als eerste gaat het om meer kennis over de reactie van het afweersysteem van de mens op een nog onbekend virus of andere ziekteverwekker. Deze ´gastheer-microbe´ interactie geeft veel inzicht in het ziekteverloop van een patiënt. Want als het afweersysteem ontregelt dreigt te raken door de aanwezigheid van een luchtwegvirus, kunnen er ernstige complicaties optreden die levensgevaarlijk zijn. Zo kampten veel coronapatiënten met ontstekingsreacties die vervolgens weer longontsteking en ademhalingsproblemen veroorzaken. Als onderzoekers sneller inzien wanneer het fout dreigt te gaan in deze patiënten, dan kunnen zij wellicht methoden bedenken om het afweersysteem op tijd bij te sturen. En dat laatste is meteen het tweede aandachtspunt.
Ontregeld immuunsysteem
De tweede pijler waar de onderzoekers zich op richten in het verbeteren van de voorbereiding voor een volgende pandemie, is de ontwikkeling van effectievere immuuntherapieën. De kans is groot dat een volgende pandemie opnieuw door een luchtwegvirus veroorzaakt wordt. Het coronavirus en het bekende griepvirus, influenza genoemd, zijn luchtwegvirussen. Bijna alle zeven pandemieën van de 20e en begin 21e eeuw waren luchtwegvirussen, HIV uitgezonderd. Een infectie met een luchtwegvirus gaat soms gepaard met ernstige complicaties, zoals ontstekingsreacties. Netea vertelt: “Die ontregelde, systemische ontstekingsreactie is bij de meeste patiënten met influenza de oorzaak van overlijden, niet de overmatige groei van het virus in het lichaam. Ook bij patiënten met Covid is de ontregelde ontstekingsreactie de belangrijkste oorzaak van longontsteking en ademhalingsproblemen. Juist daarom waren tijdens de Covid-pandemie nieuwe, immuunregulerende therapieën een belangrijk onderdeel van de behandeling en waren ze bovendien effectiever dan antivirale middelen.” Patiënten overlijden dus niet direct door de groei van het virus in het lichaam, maar door de gevolgen van een ontregelde afweer als reactie op het virus.
De kans is groot dat een volgende pandemie opnieuw door een luchtwegvirus veroorzaakt wordt.”
Effectievere immuuntherapieën
De vraag is dus, waar zo´n effectieve immuuntherapie dan precies uit moet bestaan om een patiënt met een luchtweginfectie op tijd te kunnen helpen. Volgens de onderzoekers is het zaak om in de beginfase van een infectie de afweer bij te sturen met zogenoemde antilichamen, moleculen die binden aan stoffen van de afweer. Door die binding kunnen antilichamen de werking van ontstekingsstoffen remmen. Zo wordt de balans hersteld en komt er weer een ´gezonde afweer´ voor terug. Tijdens de coronapandemie werd dit bijvoorbeeld al succesvol toegepast, doordat er al antivirale middelen beschikbaar waren die normaal bij reumatische aandoeningen worden voorgeschreven. Toch werkten deze middelen niet bij elke patiënt, en ook niet in dezelfde mate bij ieder ziek persoon.
Personalized medicine
“We moeten toe naar een individueel-gestuurde aanpak om de afweer bij te stellen waar nodig. Niet in elk ziek persoon is de afweer ontregeld met ontstekingsreacties en inflammaties, maar het kan ook gaan om bijvoorbeeld een te lage activiteit van afweercellen bij geïnfecteerde personen. Deze ´immunodeficiëntie´ moet net zo goed worden aangepakt”, aldus de onderzoekers. Zodra er meer kennis is over de afweerreactie op individueel niveau, moet ook duidelijk worden of er sprake is van te weinig afweerreacties op het virus. Dan kunnen artsen wellicht gericht boosters toepassen die de afweer juist moeten stimuleren. De nieuwste ´omics-technieken´, waarmee biomarkers kunnen worden ontdekt in het laboratorium, zijn hierbij cruciaal. Ook zijn investeringen in publiek-private samenwerkingen van belang om het onderzoek hiernaar te versnellen.
Een individueel-gestuurde aanpak is de crux om de afweer op tijd bij te stellen, waar nodig.”
Kennis over virale evolutie
Andere lessen die geleerd zijn tijdens de coronapandemie werden duidelijk op een Amerikaanse conferentie. Daar spraken wetenschappers over de ontberende kennis over de snelle evolutie van het coronavirus. Inmiddels circuleren er zoveel nieuwe varianten van het virus, dat geen enkel goedgekeurd vaccin of antivirale behandeling van vijf jaar geleden op dit moment nog zou werken tegen de huidige varianten. Dat komt door de snelle mutatie van het virus. Maria Van Kerkhove van de World Health Organization (WHO) sprak daarover op de conferentie, te lezen in vakblad Science op 3 januari 2025: “Ik geloof dat er nog veel data beschikbaar is waar we geen toegang toe hebben. Zo is er een Chinese database opgezet begin 2020 met 500 virale genensequenties waar de WHO geen toegang toe heeft.” Deze genensequenties kunnen meer inzicht geven in de oorsprong van het virus, die vermoedelijk lag bij de in de media veelgenoemde Huanan-markt in Wuhan. Mogelijk houdt China deze data daarom bewust achter slot en grendel.
Nog steeds Covid
“Veel mensen gedragen zich alsof het virus nooit bestaan heeft”, zei Maria Van Kerkhove van de WHO aan het begin van de conferentie. En dat terwijl er meer dan 20 miljoen mensen overleden aan de Covid-pandemie, de kosten opliepen tot 16 biljoen dollar en 130 miljoen mensen in armoede belandden. En nog eist het virus slachtoffers: in oktober 2024 overleden elke week nog 1.000 mensen aan het coronavirus.
