Unieke telescoop eindelijk klaar

Govert Schilling

Na jarenlange vertraging en technische tegenslagen is op de 2635 meter hoge bergtop Cerro Paranal in Noord-Chili eindelijk de Europese VLT Survey Telescope (VST) in gebruik genomen.

De VST is de krachtigste telescoop ter wereld voor het in kaart brengen van grote delen van de sterrenhemel in zichtbaar licht, via zogeheten surveys. Dat gebeurt met een reusachtige digitale camera, OmegaCAM geheten, die is ontwikkeld en gebouwd door een Europees consortium onder leiding van het Kapteyn Instituut van de Rijksuniversiteit Groningen.

 

De compacte, in Italië gebouwde VST staat opgesteld in een roterende behuizing direct naast de vier kolossale 8,2-meter telescopen die samen de Very Large Telescope (VLT) vormen. Hij heeft een hoofdspiegel van sitall (keramisch glas), met een middellijn van 2,61 meter en een dikte van veertien centimeter. Computergestuurde ondersteuningspunten zorgen ervoor dat de relatief dunne spiegel altijd zijn ideale paraboloïde vorm behoudt. Dankzij die ‘actieve optiek’ worden de uitmuntende waarnemingsomstandigheden op Paranal optimaal benut.

 

Dat complexe spiegelondersteuningssysteem heeft wel veel vertraging opgelopen, zegt de Groningse astronoom Edwin Valentijn, hoofd van het datacentrum van OmegaCAM. ‘De eerste versie werd door de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) afgekeurd. De kisten waarin het tweede, verbeterde systeem werd verscheept, kwamen gevuld met zeewater in Chili aan.’ Eerder, in 2002, had ook de kwetsbare hoofdspiegel van de telescoop het zeetransport naar de havenstad Antofagasta niet overleefd. Daarnaast liep de bouw van de mechanische constructie van de telescoop veel vertraging op.

 

Volgens Tim de Zeeuw, directeur-generaal van de ESO, leek het alsof de VST ‘onder een ongelukkig gesternte’ was geboren. ‘Er is wel eens serieus over nagedacht om het hele project maar af te blazen.’

 

‘Maar de kwaliteit van de eerste foto’s maakt alles goed’, zegt Valentijn. De camera telt 32 ccd-detectoren, elk van 2048 bij 4096 pixels – in totaal ruim een kwart miljard. Het beeldveld van de telescoop is één vierkante graad; de cameraresolutie bedraagt 0,21 boogseconde per pixel (15 micrometer). Pas over op z’n vroegst drie jaar wordt op het zuidelijk halfrond een betere digitale camera in gebruik genomen.

 

Naast de hoge resolutie is ook het grote golflengtebereik van OmegaCAM uniek: 0,3 tot één micrometer. Met behulp van verschillende filters kunnen opnamen gemaakt worden in het ultraviolet, in zichtbaar licht en in het nabij-infrarood. Voor het survey-werk zal de VST nauw samenwerken met de nabijgelegen Europese 4,1-meter VISTA-telescoop (Visible and Infrared Survey Telescope for Astronomy), die uitgerust is met een Britse 67-megapixel infraroodcamera. Naar verwachting produceert OmegaCAM straks ongeveer dertig terabyte aan ruwe data per jaar.

 

De komende jaren voert de VST drie deels overlappende hemelsurveys uit, waarbij gebieden van respectievelijk 1500, 1800 en 4500 vierkante graden in kaart worden gebracht (de volle maan beslaat nog geen kwart vierkante graad; de gehele hemel telt ruim 41.000 vierkante graden). Doel van die surveys is niet alleen het opsporen van bijzondere en zeldzame hemellichamen voor nadere bestudering met de Very Large Telescope, maar vooral ook onderzoek aan de verdeling van donkere materie, de rol van donkere energie in de evolutie van het heelal, en de levensloop van sterrenstelsels.

 

Voor de verwerking van de enorme hoeveelheden waarnemingsgegevens is onder leiding van Valentijn ASTRO-WISE ontwikkeld (Astronomical Wide-field Imaging System for Europe). Dit unieke multi-purpose dataverwerkingssysteem is geschikt voor alle mogelijke grote gegevensbestanden, ook op totaal andere gebieden dan de sterrenkunde. Na een eerste bewerking worden alle VST-gegevens direct vrijgegeven, zodat sterrenkundigen over de hele wereld er hun eigen onderzoeksprojecten op los kunnen laten.

 

Koen Kuijken, wetenschappelijk directeur van de Leidse Sterrewacht en leider van het OmegaCAM-consortium, zegt nog geen plannen te hebben voor een grotere opvolger. ‘Na al die vertraging willen we ons nu eerst maar eens met de waarnemingen gaan bezighouden.’ ESO-topman Tim de Zeeuw denkt er net zo over: ‘We moeten nu eerst oogsten.’