Met technologie als breekijzer heeft globalisering van de wereld één grote marktplaats gemaakt, waar goederen, data en ideeën schijnbaar moeiteloos worden uitgewisseld. Dat brengt op veel plaatsen vooruitgang, welvaart en gemak, maar maakt ook uiterst kwetsbaar. De verkenning Toekomst van globalisering van de Stichting Toekomstbeeld der Techniek (STT) laat zien dat de manier waarop globalisering zich ontwikkelt bepaald niet vastligt: hoe de toekomst van globalisering eruit gaat zien, bepalen we per saldo zélf. Technici hebben hierin nadrukkelijk een rol. Met vier toekomstscenario’s helpt de STT-verkenning om het denken hierover vorm te geven en vooruit te helpen.
De coronacrisis ligt nog vers in het geheugen, de oorlog in Oekraïne is nog in volle gang, China en de VS liggen ideologisch en op handelsgebied op ramkoers. Het nieuwe jaar is nog maar amper begonnen als de Tesla Gigafactory in Berlijn bekend maakt de autoproductie te moeten staken wegens een gebrek aan onderdelen. Oorzaak: schepen met componenten uit Azië mijden de Rode Zee vanwege de onrust in het Midden-Oosten en varen noodgedwongen om via Kaap de Goede Hoop. Zo weet een groep Jemenitische rebellen met betrekkelijk eenvoudig wapentuig zomaar voor onbepaalde tijd de wereldhandel in gijzeling te nemen. Nieuwsberichten als deze laten zien dat nadenken over de toekomst van globalisering géén overbodige luxe is. Iedereen die zich bezighoudt met wetenschap en techniek wordt erdoor geraakt en zal er iets van moeten vinden: hoe maken we in de toekomst onze producten? Welke ontwerpkeuzes maken we daarbij? Halen we onze grondstoffen van ver of doen we het met wat we in de regio kunnen produceren? Waar halen we kennis vandaan en hoe- en met wie delen we die? En tot welke geopolitieke, technologische en maatschappelijke effecten leiden de keuzes die we hierin maken? Onderzoeker Anna-Carolina Zuiderduin van STT dompelde zich het afgelopen jaar onder in deze vragen.
Technologie als machtsmiddel
Dat STT zich met het thema globalisering bezighoudt is logisch, vindt Zuiderduin. Ze citeert in haar onderzoek techniekfilosoof Martijntje Smits, die onderbouwt dat technologie in het middelpunt staat van de geopolitieke verhoudingen. Een goed voorbeeld hiervan is hoe het Nederlandse technologiebedrijf ASML onder zware politieke druk van de VS afziet van de levering van haar beste chipmachines aan China. ‘Dat illustreert hoe je technologie als machtsmiddel kunt inzetten bij geopolitieke geschillen, en hoe het de door vrijhandel gekenmerkte globalisering een halt kan toeroepen’, aldus Zuiderduin. Ze vervolgt: ‘De toekomst van globalisering gaat daarom óók over de toekomst van technologie. We zien dat technologie de normen en waarden spiegelt die centraal staan in de uiteenlopende ideeën over de toekomst van globalisering’
Zuurstof in het debat
Zuiderduin legt uit: ‘Het hoofddoel van mijn studie is om de uiteenlopende ideeën in het debat over globalisering verder uit te werken en ze van de nodige context te voorzien. De bedoeling is dat dit wat extra zuurstof in het hele debat brengt: het denken in scenario’s stelt je in staat om uit te zoomen en te bekijken wat de uitwerking is van bepaalde keuzes op de langere termijn. Waar zetten we ons precies voor in? Is dat wel zo wenselijk? En waar moeten we onderweg rekening mee houden?’ We moeten ons dan ook niet beperken tot de toekomst die ons overkomt, vindt Zuiderduin: ‘Er is ook een toekomst die we zelf vormgeven. De landen waarmee we handeldrijven en de wijze waarop we technologie inzetten zijn menselijke keuzes.’ Op basis van haar onderzoek heeft Zuiderduin een viertal toekomstscenario’s ontwikkeld over globalisering en technologie. Die zijn te plaatsen langs twee assen tussen vier sterk uiteenlopende visies op globalisering:
De-globalisering versus globalisering
Als het gaat om de beoordeling van de toekomst van globalisering, dan zijn er een aantal sterk tegengestelde wereldbeelden. Om te beginnen is er grofweg een tweedeling tussen denkers die de risico’s van verdergaande globalisering benadrukken en optimisten die er juist de kansen in zien. Zuiderduin: ‘Er zijn veel economen en opiniemakers die het stokken van de handelsketens tijdens corona en door de oorlog in Oekraïne uitleggen als zeer gevaarlijk. En daar is ook bewijs voor: denk aan het tekort aan mondkapjes, het plotseling wegvallen van het Russische aardgas of de blokkade van de export van Oekraïens graan.’ Ze vinden dat we daarop moeten acteren door ons minder afhankelijk te maken van mogelijk kwetsbare ketens. In plaats van internationale productie en consumptie, zou een meer zelfvoorzienende economie de norm moeten zijn, met autonomie en lokaliteit als de twee belangrijkste uitgangspunten. Dit betekent een terugkeer naar het zelf produceren van goederen, en vooral essentiële goederen.
‘Maar’, vervolgt Zuiderduin, ‘er zijn ook experts die vinden dat hier juist het bewijs is geleverd dat de toeleveringsketens heel robuust zijn. We hebben uiteindelijk nooit zonder gas of voedsel gezeten en de toevoer van allerlei producten heeft zich snel weer gestabiliseerd, juist doordat globalisering ons extra opties en oplossingen biedt.’ Deze experts denken dat het naar huis halen van productie juist leidt tot meer risico’s in plaats van meer zekerheid. Zelf produceren, en vooral het zelf produceren van essentiële goederen, is zowel duur als riskant vinden zij.
Brede welvaart versus economische groei
Twee andere wereldbeelden die ook een tegenstelling vormen, zijn brede welvaart en economische groei, schrijft Zuiderduin in haar verkenning: ‘Brede welvaart pleit voor een economisch model waarin economische groei niet langer het belangrijkste uitgangspunt is. In plaats daarvan zou welvaart plaats moeten maken voor welzijn als leidend principe. Tegenover brede welvaart staat economische groei. Voorstanders van groei benadrukken dat economische groei in het Westen noodzakelijk is voor het behoud van materiële welvaart van de samenleving, en om het inkomensniveau op peil te houden. In arme landen is groei daarnaast noodzakelijk om toegang te krijgen tot basisbehoeftes. Er zijn bijvoorbeeld nog 1 miljard mensen wereldwijd die geen elektriciteit hebben.’
De toekomst van globalisering gaat óók over de toekomst van technologie.”
De wereld in 2050
De scenario’s die Zuiderduin schetst laten zien hoe de wereld er over ongeveer 25 jaar uit kan zien. Per scenario beschrijft ze de mogelijke consequenties op het gebied van geopolitiek, duurzaamheid, digitale technologie en de ‘nabije omgeving’, ofwel: hoe ziet onze leefomgeving er dan uit? Bij elk scenario heeft ze een uitgebreid, in het jaar 2050 gepubliceerd ‘krantenartikel’ geschreven. Met koppen als: ‘Kritiek op eerste Microsoft-ziekenhuis in Nederland neemt toe’ (scenario techno-modernisme) of ‘Historisch akkoord bereikt ter bescherming van de maan en Mars’ (scenario techno-commons) illustreren die wat de scenario’s in de praktijk teweeg kunnen brengen.
De verkenning pretendeert niet dat één van de scenario’s daadwerkelijk de toekomst van globalisering beschrijft. Zuiderduin schrijft: ‘De toekomst van globalisering zal veel meer weg hebben van een radardiagram met elementen van alle vier de toekomstscenario’s. Sommige elementen in het radardiagram zijn nadrukkelijker aanwezig dan andere.’
De vorm die het radardiagram van globalisering daadwerkelijk gaat aannemen, hangt af van de keuzes die we gaan maken. De scenario’s kunnen op verschillende manieren met elkaar worden gecombineerd, zo besluit Zuiderduin haar verkenning: ‘Dat begint door te onderzoeken wat we precies prioriteit willen geven. Als we duidelijk hebben waarvoor we ons in willen zetten, kunnen we ons ook beter voorbereiden op de negatieve of onwenselijke gevolgen die deze keuze met zich meebrengt. We kunnen hier gepaste oplossingen voor vinden of beleid voor maken.’
Verdieping: 100e verkenning Stichting Toekomstbeeld der Techniek
De Stichting Toekomstbeeld der Techniek (STT) is een onafhankelijke kennisinstelling die langetermijn toekomstverkenningen organiseert op het snijvlak van technologie en samenleving. De STT is in 1968 opgericht door het Koninklijk Instituut van Ingenieurs (KIVI). Toekomst van globalisering is de 100e verkenning die Toekomstbeeld der Techniek publiceert. Alle verkenningen van de afgelopen 55 jaar zijn kosteloos terug te vinden op de website: www.stt.nl.
