De Critical Raw Materials Act moet de EU minder afhankelijk maken van onbetrouwbare toeleveringsketens voor essentiële grondstoffen. Europa moet zelf meer grondstoffen winnen, raffineren en recyclen en er moet een grotere diversiteit komen in de aanvoerketens. Het Nederlands Materialen Observatorium brengt de aanvoerketens in kaart.
Onvoorspelbaar
De economieën van de EU moeten zich zien te handhaven in een wereld waarin de toeleveringsketens van essentiële grondstoffen door conflicten, importtarieven en machtsspelletjes op de tocht staan. China kan met een bijna-monopolie op de markt van zeldzame aardmetalen naar believen zijn exportkraan open en dicht draaien. Amerikaanse importheffingen betekenen een verdere afbraak van de neoliberale wereldmarkt van grondstoffen. Door belabberde milieuregels, slechte sociale omstandigheden of gewapende agressie zijn sommige landen politiek onwenselijk als leveranciers.
Wat doet de EU om de toevoer veilig te stellen van allerlei essentiële grondstoffen die het nodig heeft voor de energietransitie, de oplevende wapenindustrie, aerospace en de toepassing van allerlei geavanceerde technologieën? Een eerste Europees antwoord op die vraag kwam in mei 2024 met het aannemen van de Critical Raw Materials Act (CRMA). In deze act wordt een aantal benchmarks – dat zijn streefgetallen, geen harde doelen – geformuleerd waaraan de EU reeds in 2030 wil voldoen.
De CRMA verordonneert dat de EU zelf meer strategische grondstoffen moet winnen, raffineren en recyclen. Ook moeten de toeleveringsketens van grondstoffen diverser worden. Om precies te zijn: de EU wil van alle strategische grondstoffen die het in 2030 gebruikt minimaal 10 procent zelf winnen, minimaal 40 procent zelf raffineren en minimaal 25 procent zelf recyclen. Om niet afhankelijk te zijn van één leverancier, zou niet meer dan 65 procent van een bepaalde grondstof afkomstig mogen zijn uit één enkel land.
Om welke stoffen gaat het? De EU heeft een lijst met 34 grondstoffen die het als essentieel beschouwt. Daarnaast krijgen 17 grondstoffen prioriteit middels het predicaat strategisch: nikkel, grafiet, gallium, mangaan, titanium, platina, zware zeldzame aardmetalen, germanium, siliciummetaal, kobalt, aluminium/bauxiet, lithium, lichte zeldzame aardmetalen, wolfraam, bismut, boor/boraat en koper. Het lijkt hier met name te gaan om grondstoffen die essentieel zijn voor de energietransitie en waarvoor de vraag in de komende jaren explosief zal stijgen.
Afhankelijkheid
Het staat buiten kijf dat de EU nooit zelfvoorzienend zal zijn op het terrein van de 17 strategische grondstoffen, maar de huidige afhankelijkheid van import is schrikbarend. Zo haalt de EU momenteel 100 procent van alle zware zeldzame aardmetalen – essentieel voor de permanente magneten in elektrische auto’s en windturbines – uit China. Achtennegentig procent van alle boor – belangrijk voor de productie van glasvezels – komt uit Turkije. Eenenzeventig procent van alle platina – nodig voor elektroden in batterijen en brandstofcellen – komt uit Zuid-Afrika. Daarnaast produceert Congo 63 procent van alle kobalt in de wereld.
Het lijkt wat arbitrair om voor alle 17 strategische grondstoffen dezelfde streefpercentages te hanteren. Europa zou in principe op de lange termijn alle benodigde lithium zelf kunnen winnen, voor kobalt is dat uitgesloten. ‘De EU heeft in 2024 gekozen voor snelheid boven differentiatie’, zegt Ton Bastein, lead-scientist bij het Nederlands Materialen Observatorium (NMO). ‘Het is voor de politiek belangrijk dat er in de CRMA getallen worden genoemd, anders was het niet aangenomen. Achter de schermen wordt inmiddels wel gewerkt aan differentiatie, benchmarks specifiek voor bepaalde grondstoffen.’
Als je kijkt door een bril van milieu-impact en mensenrechten, dan kom je tot andere prioriteiten dan wanneer je alleen kijkt door de bril van de Nederlandse maakindustrie.”
Het NMO, een onderdeel van TNO, is met geld van de ministeries van Economische en Buitenlandse Zaken, in het leven geroepen om kennis over kritieke grondstoffen en toeleveringsketens te verzamelen, te beheren en te delen met de Rijksoverheid, bedrijven en andere kennisinstellingen. Bastein: ‘We zullen binnen afzienbare tijd komen met een op Nederland gerichte lijst met kritieke grondstoffen.’ Die lijst zal voor een deel overeenkomen met de lijst van de EU, maar er zijn ook verschillen. Op de lijst zullen naast grondstoffen ook essentiële componenten opduiken. Nederland importeert weinig zeldzame aardmetalen maar wel de permanente magneten die er daarmee gemaakt worden.
Bastein zegt dat je wel met verschillende brillen op naar de grondstoffenproblematiek kunt kijken. ‘Als je kijkt door een bril van milieu-impact en mensenrechten, dan kom je tot andere prioriteiten dan wanneer je alleen kijkt door de bril van de Nederlandse maakindustrie. Ik heb geen voorkeur voor de ene of de andere bril, maar de keuzes die we nu maken zullen vooral gericht zijn op de economische impact en daaraan gerelateerde publieke belangen.’
47 projecten
De EU heeft 47 strategische projecten aangewezen binnen de eigen grenzen die in aanmerking komen voor niet-financiële ondersteuning: publieke-private investeringen op het gebied van mijnbouw, raffinage en recycling die nodig zijn om de CRMA-benchmarks te realiseren. Het gaat onder meer om het winnen van lithium in Portugal en Spanje, een mijn voor zeldzame aardmetalen in Zweden, het raffineren van zeldzame aardmetalen in Frankrijk en Polen en het recyclen van materialen uit afgedankte batterijen in België.
Naast het verruimen van de mogelijkheden voor de lidstaten om deze 47 projecten financieel te steunen, belooft de EU een snelle afwerking van milieu- en andere vergunningen. Het is de vraag of dat zal lukken. Wat betreft mijnbouw heeft de EU de strengste milieuregels in de wereld. Verder leeft er in Europa, net als in de VS, grote weerstand onder de burgerij tegen nieuwe mijnen. Een mijn in de Jadarvallei in Servië zou in principe 1,2 miljoen ton lithium kunnen leveren. Pogingen van het bedrijf Rio Tinto om de mijn op te starten stuiten echter op hardnekkig verzet van de plaatselijke bevolking. De proefboringen van het Brits-Australische bedrijf zouden reeds ernstige milieuschade hebben veroorzaakt.
Het valt op dat geen van de 47 projecten in Nederland is. Wat betreft het winnen van kritieke grondstoffen heeft Nederland niet bijzonder veel te bieden, maar waarom geen projecten op het gebied van raffinage of recycling? Bastein: ‘Nederland speelt weliswaar een grote rol bij de collectie en separatie van afval, maar we hebben geen op recycling gerichte raffinagecapaciteit. Het materiaal dat we hier verzamelen gaat hoofdzakelijk naar België en Duitsland.’ Een bijkomend obstakel is volgens Bastein het slechte Nederlandse vestigingsklimaat: dure energie, een moeilijke arbeidsmarkt en het ontbreken van een langetermijnvisie die houvast biedt aan investeerders.
Vrienden
Om de diversificatie van de handelsketens te bevorderen is de EU in 2021 begonnen met het tekenen van Memorandums of Understanding (MoUs) met leveranciers van kritieke grondstoffen. De EU wil zo betrouwbare, duurzame en ethisch verantwoorde toeleveringsketens creëren onder meer door samenwerking op het gebied van onderzoek en innovatie. In juni van dit jaar publiceerde de EU ook een lijst met 13 strategische projecten die zich niet binnen de landsgrenzen van de lidstaten bevinden. Het gaat om projecten in Canada, Kazachstan, Noorwegen, Servië (lithium), Oekraïne, Zambia, Groenland, Brazilië, Madagaskar, Zuid-Afrika en het Verenigd Koninkrijk.
‘Het komt neer op de vraag wie je vrienden zijn in de wereld,’ zegt Elmer Rietveld, specialist kritieke grondstoffen bij TNO. ‘Landen als Canada, Australië, Chili en waarschijnlijk Namibië zullen niet zo snel de levering van grondstoffen aan Europa stoppen. Terwijl andere landen – denk aan China – dat zonder problemen wel doen. Je kunt het beste bouwen op landen die jouw beeld van de samenleving delen of jouw beeld van wat eerlijk is en wat niet.’ Dat betekent dan volgens Rietveld wel dat je het vrijemarkdenken verder loslaat, en dat is een moeizaam proces.
Het komt neer op de vraag wie je vrienden zijn in de wereld.”
Vriendschap in toeleveringsketens – ‘friendshoring’ in het Engels – is een optie, maar macht is soms effectiever. Zo laat de Amerikaanse president Trump geen machtsmiddel onbenut om toegang te krijgen tot essentiële grondstoffen. Oekraïne krijgt alleen Amerikaanse steun tegen de Russische agressie wanneer het bereid is grondstoffen te leveren. En het dreigen met hoge importheffingen moet het bevriende Canada dwingen tegen gunstiger voorwaarden nikkel, kobalt, lithium en zeldzame aardmetalen naar de VS te sturen.
De EU moet er volgens Bastein niet voor terugdeinzen om ook economische macht in te zetten waar het gaat om de handel in essentiële grondstoffen. ‘De EU is een markt van 450 miljoen mensen met een hele grote portemonnee, en dat is uiteindelijk macht. Om in een discussie over strategische autonomie goed voor de dag te komen is het een randvoorwaarde dat de EU inderdaad naar buiten toe als een blok optreedt.’
Industrieel ecosysteem
Bastein vindt dat de EU zich niet louter moet focussen op de winning en raffinage van kritieke grondstoffen. ‘Je moet kijken naar het hele ecosysteem waarin die grondstoffen worden gebruikt. Het gaat er dan om dat de EU ook de infrastructuur, de technologie en de competenties ontwikkelt die nodig zijn om zelf die grondstoffen te verwerken’. Op zich maakt het voor de energietransitie niet uit waar batterijen, zonnepanelen en EV’s worden gemaakt, maar voor de Europese economieën is het beter dat dat binnen de EU gebeurt.
Het heeft weinig zin grootschalig te investeren in de winning en raffinage van zeldzame aardmetalen wanneer geen bedrijf in de EU deze materialen kan verwerken in permanente magneten en andere producten. Wat dat betreft is inmiddels in Estland een stapje gezet. De EU steunt daar een fabriek van Neo Performance Materials die in 2026 als eerste hoopt te beginnen met de productie van permanente magneten waarin neodymium, praseodymium en terbium zijn verwerkt.
De Amerikaanse overheid laat zien dat er nog een andere manier is om te knabbelen aan het Chinese monopolie op de markt van zeldzame aardmetalen. Begin juli investeerde het Amerikaanse Ministerie van Defensie $400 miljoen om de grootste aandeelhouder te worden van MP Materials. Dit bedrijf is de eigenaar van Mountain Pass, de enige mijn annex raffinaderij die in de VS zeldzame aardmetalen produceert. MP Materials heeft in Fort Worth, Texas, reeds een fabriek die permanente magneten produceert.
