Om de energietransitie tot een succes te maken, is opschaling van uitvoering cruciaal. Het net loopt vol en verzwaring van het net stokt door gebrek aan ruimte en technici. Marlies Visser, Chief Operating Officer (COO) bij Alliander, heeft er lang over nagedacht. ‘We moeten efficiënter werken, kunstmatige intelligentie bij de planning inzetten en ongemak meer toelaten. Want deze transitie is nooit eerder uitgevoerd, zegt ze.
Voordat ze in 2014 bij Alliander aan de slag ging, heeft Visser meer dan tien jaar als leidinggevende in het OV gewerkt. De overeenkomsten tussen netbeheer en openbaar vervoer zijn volgens haar evident: beide komen voort uit nutsbedrijven en kennen arbeidsintensieve processen. Marlies is sterk maatschappelijk betrokken, blinkt uit door een scherpe blik en relativeringsvermogen en toont voorbeeldig leiderschap, zeggen diverse collega’s in de sector. Voor TW ruimde Visser meer dan een uur in haar overvolle agenda in.
Alliander groeit het laatste jaar fors: van ruim 8.000 naar bijna 10.000 mensen. Is dat voldoende om de maatschappelijke uitdagingen adequaat aan te pakken?
‘Het werk van alle infrabedrijven opgeteld vraagt om 100.000 tot 150.000 extra technici. Die hoeven niet allemaal bij netbeheerders of andere infrabedrijven terecht te komen. Wij doen het werk namelijk samen met aannemers. Opschaling moet over de hele linie, bij alle ketenpartners. Zo moet de benodigde ruimte, en daarmee ook het aantal vergunningen, enorm toenemen. Gemeentes moeten daarvoor ook de capaciteit vinden. Zorgelijk is dat het aantal technici in Nederland niet stijgt in die mate die voor de transitie nodig is. We moeten efficiënter gaan werken of, zoals wij het noemen, arbeidsbesparend verslimmen. Je kan bijvoorbeeld met assets werken die je gemakkelijker en dus sneller kan installeren. Om een cv-ketel te plaatsen en aan te sluiten heb je minder tijd nodig dan voor een warmtepomp. Voor ons werk droom ik wel eens van een stekkerbare middenspanningsruimte.’
Hoe loopt het aantrekken van technici?
‘Alliander heeft op dit moment een succesvolle campagne: ‘De energietransitie is onmogelijk zonder jou’. Die doet een beroep op ‘wat wil jij bijdragen aan Nederland?’ We zien dat die campagne meetbaar meer nieuwe sollicitanten trekt. Op basis van aantallen is dat voor de hele energiesector nog onvoldoende. Er kiezen onvoldoende mensen voor elektrotechniek. Voor civieltechnisch werk is nog wel genoeg capaciteit beschikbaar.’
Hoe gaan jullie om met kritiek op onderstations en transformatorhuisjes?
‘We leggen uit waarom die huisjes nodig zijn. Voor wifi, zonnepanelen, een warmtepomp en elektrisch laden hebben we echt een zwaarder net nodig. Dat betekent een verdubbeling van het aantal huisjes. Die kunnen niet op een al te grote afstand staan van het invoedings- en gebruikerspunt. Recent las ik dat iemand een kort geding had aangespannen omdat die zo’n huisje niet voor zijn deur wilde. Tegelijkertijd spannen anderen rechtszaken tegen ons aan omdat we niet in staat zijn hun aansluiting op tijd te verzwaren. Het één houdt verband met het ander. Om Nederland van voldoende capaciteit te voorzien, is ruimte voor het laag- en middenspanningsnet vereist. Daarnaast kijken we naar hoe we ervoor kunnen zorgen dat die huisjes beter in het straatbeeld passen, bijvoorbeeld door te werken met ‘menukaarten’ waar gemeenten kunnen kiezen welke soort afwerking ze willen en via ludieke acties met kunstenaars.
In hoeverre is het mogelijk om infrastructurele zaken gelijktijdig op te lossen?
‘Daar heb ik me een aantal jaren intensief mee bezig gehouden. Je kunt je voorstellen dat die puzzel ingewikkeld is, het meest nog in Amsterdam. Veel partijen komen hier bij elkaar, van telecom, het GVB en waterbedrijven tot netbeheerders. Vanuit combi-samenwerking kijken we hoe we samen kunnen optrekken. Dat lukt niet altijd, dan wordt de puzzel te complex. Voor sommige opgaves moeten we gewoon kiezen voor snelheid – dus snel erin, snel eruit – en iets meer overlast voor de burger maar wel op zo’n manier dat we sneller verzwaren.’
Kan je daar een voorbeeld van geven?
‘We weten dat één op de drie straten in Nederland de komende jaren open moet. Er ligt een gigantische opgave om het laagspanningsnet te verzwaren. Het liefst combineer je dat werk met ander werk in de ondergrond, omdat dit goedkoper is. Maar soms is het verstandig om dat niet te combineren met werk aan bijvoorbeeld de riolering of waterleiding. Om toch enige druk van de ketel te halen, adviseren we gemeenten dan om de klus ‘solo’ te doen. En wel zo efficiënt dat dit niet maanden in beslag neemt, maar dat het een kwestie van weken wordt.’
Hoe krijg je verschillende mensen en partijen in beweging dat ze dezelfde kant opkijken?
‘Het afgelopen jaar hebben we gewerkt aan de Uitvoeringsagenda, samen met Netbeheer Nederland, aannemers en de VNG. Een van de belangrijkste aspecten daarin is dat je elkaar kent. Dat je weet welke spelers waar werkzaam zijn en aan welke opgave ze werken. Tevens moet je dat transparant maken in hoeverre ons dat wel of niet lukt. Niet iedere regio is hetzelfde dus het luistert nauw. Maar daarin kun je elkaar wel helpen.’
In ons land kijkt men neer op praktische beroepen en slaat men een universitaire opleiding hoger aan. Hoe staat het met de waardering voor vaklieden?
‘Vakmensen worden nog onvoldoende gewaardeerd. Gelukkig begint dat beeld te kantelen. We zien dat technische mbo’ers na anderhalf jaar gemiddeld meer verdienen dan iemand die hbo heeft gedaan. Er is een enorm gebrek aan handen aan het net, dus daarop moeten we echt een tandje bijzetten. Het gaat ook om boter bij de vis. Dus de verdiensten eerlijker en het werk plezieriger maken. Bij ons zie je dat terug in het feit dat iemand met hbo of mbo die bij ons stage loopt dezelfde vergoeding krijgt.’
Alliander werkt veel samen met aannemers en gemeentes. Waar liggen de uitdagingen, hoe kunnen jullie de Uitvoeringsagenda versnellen?
‘Het opleiden van technici is niet eenvoudig. Uit cijfers van Techniek Nederland weten we dat de helft van startende technici vaak na twee jaar toch een andere keuze maakt. Dit werk is niet voor iedereen weggelegd, voor aannemers die ook opleiden is dat best wel een dure aangelegenheid. Wat je dan nodig hebt om dat risico te kunnen nemen, is een continue flow aan opdrachten. Je kan wel kabels op voorraad leggen, maar mensen niet. Dus die capaciteit aan menskracht ben je kwijt op het moment dat de opdrachtverstrekking geen continuïteit heeft. Dat maakt het erg belangrijk dat – als wij willen dat onze aannemers substantieel gaan opschalen – wij ook zorgen voor de continuïteit aan werk.’
‘Vorig jaar had ik in het kader van de Uitvoeringsagenda een gesprek met een aannemer en wethouder. De aannemer zei ‘ondanks veel werk, staan onze mensen met enige regelmaat stil’. De wethouder antwoordde ‘een technicus kan je in deze tijd toch altijd aan het werk houden?’ Zo simpel is het in de praktijk echter helaas niet. Om elektrotechnisch werk aan de netten te doen, is een vergunning vereist. Je verstoort immers altijd het openbare leven. Het is dus niet zo dat als één klus niet doorgaat, wij onze vaklui eenvoudig op ander werk kunnen zetten. Daarvoor is namelijk voorbereiding nodig. Als aannemers niet het vertrouwen hebben dat wij die continuïteit kunnen bieden – en we weten inmiddels hoe spannend het gesprek over ruimte geworden is – dan zullen ze niet voldoende kunnen opschalen.’
Hoe leidt Alliander de ingewikkelde, complexe materie – wat de energietransitie ten diepste is – met andere partijen in betere banen? Je kan immers meer technici aantrekken, maar als gemeenten niet genoeg capaciteit en menskracht hebben om jullie vergunningen tijdig af te handelen, dan schiet het niet op…
‘Voor een deel kunnen gemeenten misschien met bulkvergunningen werken. En wellicht dat de inzet van kunstmatige intelligentie (KI) ook kan bijdragen. Met kunstmatige intelligentie zien wij kans tot een productiviteitsverbetering van 15% in de planning. Netbeheerders als Liander kennen twee soorten werk: infrastructurele werkzaamheden en onderhoud. Als we weten dat een klus kan uitlopen, dan plannen we daar automatisch ander werk achter dat eventueel uit mag vallen. Op die manier kunnen onze mensen geconcentreerder het werk afmaken. Wordt het ook veiliger van.’
‘Bovendien kunnen we met KI explicieter rekening houden met de wensen van onze mensen. Wij willen onze monteurs aan ons werk binden. Zodat ze bij ons blijven werken. En zodat ze ook hun vrienden en mensen die ze kennen vragen om in te stappen op de opgave die wij aan het realiseren zijn. Met mooie verschillende klussen. En tegelijkertijd willen we ervoor zorgen dat ze, aan het eind van de dag, weer snel thuis zijn. Als je KI op een goede manier inzet, dan leidt dat echt tot een win-win-win situatie.’
Voor innovatie op het werk buiten ziet de COO van Alliander oplossingen in robotisering. ‘Je kan bijvoorbeeld een mof laten maken door een robot. Door de energietransitie hebben we veel dikkere kabels nodig. Die moeten wel worden gebogen. Dat is ook fysiek zwaar werk. Kunnen we dat door middel van robotondersteuning makkelijker maken?’
Delen jullie kennis over KI en robotisering met andere netbeheerders?
‘Netbeheerders hebben frequent contact met elkaar. Ik zit één keer per maand met mijn collega’s om tafel om ideeën uit te wisselen. Daarvoor hebben we de portefeuilles verdeeld. Van de arbeidsmarkt en innovatie tot wat goed voor de aannemers is.’
Verschillende collega’s vertelden dat je sterk bent in het oplossen van de verschillen tussen uiteenlopende partijen. Hoe doe je dat?
‘Ik probeer eerst om het eens te worden over de bedoeling die we gezamenlijk nastreven. Als ik merk dat je elkaar vindt op een bedoeling, dan ontstaat er ook meer ruimte om de verschillen te overbruggen. Dan gaat het niet langer over mijn manier of die van jou maar over de vraag hoe we onze bedoeling kunnen realiseren. Hoe beter je in staat bent om het lange termijnperspectief vast te houden, des te kleiner de verschillen worden. Mensen in de energiesector zijn intrinsiek gemotiveerd. Of het nou gaat om die monteur die een storing wil oplossen of om een van de medewerkers op het hoofdkantoor die met strategie bezig is. De kunst is om die energie slim te richten.’
Maar wat doe je als iemand of een groep mensen onwillig is? Collegae zeiden dat je erg gespitst bent om dingen te begrijpen en allerlei zaken tot in detail doorredeneert terwijl je het overzicht wel wilt behouden. Hoe ga je daar mee om?
‘Als je constateert dat het niet lukt om samen die bedoelingen te realiseren, ga daar dan het gesprek over aan. Ik noem dat ‘de plaats der moeite betreden’. Maak het bespreekbaar. Dat schuurt soms, en ja, dat kan oncomfortabel zijn maar daar moet je niet van wegkijken. De energietransitie hebben we nog nooit gedaan. Dat betekent dat we allemaal moeten leren. En leren zorgt altijd voor ongemak.’
‘Mensen hechten zich aan hun werkmethoden. Vroeger was onze aanpak goed, waarom dan nu niet meer? Iedereen herkent dat. Als professional heb je de neiging om vast te houden aan hoe je het altijd deed. Dan moet je uit je comfortzone stappen. Ik probeer mijn eigen handelen daarbij ook altijd ter discussie te stellen. Dat hoort erbij.’
Als je al vijf jaar zonnepanelen hebt geplaatst, dan heb je dat op een gegeven moment wel gezien. Dan wordt het werk saai en neemt de arbeidsinteresse af. Hoe zorg je er dan voor dat zulke vaklieden bij Alliander blijven?
‘Technici zijn puzzelaars. Van nature zijn ze nieuwsgierig. Ze willen begrijpen hoe dingen in elkaar zitten en werken. Dat zien wij natuurlijk ook graag. Het is gaaf als onze collega’s, vanuit hun schuur of zolder, met allerlei technologische innovaties komen. Als technisch werkgever willen we dat faciliteren en mogelijk maken. Als vakmensen bij Alliander vertrekken, dan heb ik maar één vraag, blijf je in de techniek?
‘Technische werkgevers’, benadrukt ze, ‘zouden allemaal deze vraag moeten stellen. Je ziet ook dat die beweging op gang komt. Samen met een aantal technische werkgevers hebben we recent het Arbeidsmatchplatform opgericht. KPN doet eraan mee, TenneT, Enexis, Stedin en ook enkele aannemers. Hoe kunnen wij mensen matchen en meer arbeidsmobiliteit organiseren? Het is bijzonder leuk als werknemers bij verschillende werkgevers ervaring opdoen, wat nieuws leren. Misschien komen ze later wel bij hetzelfde bedrijf terug. Of gaan ze anderen opleiden voor een technisch beroep. Ik begrijp dat werkgevers – die veel in het opleiden van mensen hebben geïnvesteerd – de neiging vertonen om vaklieden vast te houden maar als dat leidt tot gebrek aan perspectief en variatie in het werk, dan raak je ze toch kwijt en kan je ze zelfs verliezen voor de techniek. Dat laatste vind ik eeuwig zonde.’
Laten we even 180 graden draaien. Naast mensen te behouden voor de techniek zie je ook veel zij-instroom. Hoe gaat Alliander daarmee om?
‘Aanwezig zijn op scholen is erg belangrijk. We zijn in 2023 technisch topwerkgever geweest met vernieuwende wervingstechnieken die daadwerkelijk tot meer resultaten leiden. Toen ik in 2014 Alliander begon, wist vrijwel niemand wat een netbeheerder was. Een burger heeft gemiddeld één keer in de zeven, acht jaar met ons te maken. Mensen bouwen geen relatie op met de netbeheerder. Dat is ook precies hoe we het willen hebben. Want het was altijd vanzelfsprekend dat energie er was en we zouden het liefst willen dat het dat weer wordt. Maar nu, in de tussentijd, is energie soms even niet vanzelfsprekend.’
‘Dan is het belangrijk dat wij als sector en als bedrijf meer smoel krijgen, onder andere door ons op de arbeidsmarkt te profileren. We hebben gezien dat er substantieel meer mensen bij Aliander zijn gaan solliciteren, onze campagne slaat echt aan. Dat is sowieso wel iets van deze generatie. Jongeren redeneren veel meer vanuit ‘waar wil ik aan bijdragen’. Vertel je kinderen en kleinkinderen over het belang van de techniek. Zij plukken daar straks ook de vruchten van, niet alleen voor het klimaat, maar ook voor onze open economie. Goede energienetten spelen daar een belangrijke rol in. De transitie slaagt alleen als we het met elkaar doen.’
Afscheid Marlies Visser
Met ingang van april 2025 neemt Marlies Visser afscheid als COO van Alliander. Mede dankzij haar ‘heldere visie op doorbraken die nodig zijn en leiding aan versnelde opschaling’ is het werk aan de netten van Liander en Qirion verdrievoudigd, aldus het persbericht. ‘Het was een prachtig avontuur. Ik voel dat het voor mij na tien jaar tijd is voor een nieuwe uitdaging’, zegt ze. Visser oriënteert zich op een nieuwe baan, de RvC op een opvolger.
